ချူ – နာဲကသုမန်
လၟုဟ်မ္ဂး ဂကောံရပ်လွဟ်ကောန်ဍုၚ်အရၚ်လ္ၚဵုတံဂှ် သီဂွံတိဍာ် ဍုၚ်ကွာန်ညးတံ နွံဂၠိုၚ်ကဵုဒေသရ။ ဂကူဗၟာတံလေဝ် ကလေၚ်ဒစဵုဒစးကဵု ပၞာန်ဗမာတံတုဲ ပၟတ်ပၞာန်ဂှ် ဂဵုတိုန် အလုံဍုၚ်နွံကီုရ။ သ္ကိုပ်ပၞာန်ဗမာတံဂှ် စပ်ကဵု ကၟိန်ဍုၚ်ဏံ ဒက်ပတန်အာ ဗီုပြၚ် ဖေဝ်ဒရေဝ်ရောၚ်ဂှ် ဟွံစှ်ေစိုတ်ရ။ ဒေသကောန်ဍုၚ်အရၚ်တံ ဗၠးၜးအာတုဲ ဒက်ပတန် အလဵုအသဳတွဵုရးမာန်ရ။ က္ဍိုပ်သ္ကိုပ် ဒဳမဝ်ကရေဇြဳတံဂှ် စဵုကဵုလၟုဟ် စပ်ကဵု မူဖေဝ်ဒရေဝ် ဟွံဂွံဟီုပတိတ်ကၠးကၠးမးမးဏီရ။ ဂၠံၚ်တရဴ ဒက်ပတန်ကၟိန်ဍုၚ်ဖေဝ်ဒရေဝ် ဟွံကၠးမးဏီရ။
လညာတ်တၠအဝဵုပၞာန်
အဃောတၠအဝဵုပၞာန်တံ သီကေတ်အဝဵု နူကဵုဗော်အေန်အေဝ်ဒဳဂှ်မ္ဂး သၞောတ်ဝ်ဒက်ပတန် ဍုၚ် (၂၀၀၈) ကီုရ။ ဇေတ်တ်သၞောတ်ဝ် (၂၀၀၈) ဂှ် သ္ကိုပ်ပၞာန်ဗၟာတာန်ယှိုဲတံရဟေၚ် ချူလဝ်တုဲ စဵုဒၞာ လဝ် ဒပ်ပၞာန်ဗၟာ ကဵု သ္ကိုပ်ပၞာန်ဗၟာတံကီု သီုကဵု ပရေၚ်ပိုန်ဒြပ်ညးတံကီုရ။ ဆဂး မုဟိုတ် ဒပ်ပၞာန် ဗၟာတံ ဒးသီအဝဵုရော။ ပ္ဍဲကဵု သၞောတ်ဝ် (၂၀၀၈)ဏံ ဂှ်မ္ဂး ဒပ်ပၞာန်ဗၟာတံ ဂွံလဝ် အခေါၚ်စဵုဒၞာကီုလေဝ် ဍေံတံ ဂွိၚ်တိုန် အဝဵုဍေံတံ အောန်တိုန်တုဲ သီ အဝဵုရောၚ်။ အဝဵုဍေံတံ သှ်ေမံၚ်ဂှ် ဍေံတံ ဟွံမိက်ပါ် ပရအ် ကုညးဂမၠိုၚ်ရ။
ပ္ဍဲကဵု အခိၚ် ၂၀၁၀-၂၀၂၀ ဂှ် သ္ကိုပ်ပၞာန်ဗၟာ တံ ပံက်ကၠုၚ် ဍုၚ်ကွာန်ဗက်ဟွံဂတာပ် အခေါၚ် အရာညးဍုၚ်ကွာန်တံလေဝ် မံက်တိုန်ကၠုၚ်ကီုရ။ လတုဲ စပ်ကဵု တက် ကျာပရေၚ်ၜိုဟ်လလံ သွက်ဂွံ ဒက်ပတန် ကၟိန်ဍုၚ် ဖေဝ်ဒရေဝ် ဟီုဂးကၠုၚ်နွံကီုရ။ အခိၚ်ဂှ်တှ်ေ သ္ကိုပ်ပၞာန် ‘မၚ်းအောၚ်လှိုၚ်‘ ကဵု ဂကောံညးတံဂှ် စိုတ်ဟွံမိပ်ရ။ ညးတေံ ခယျဂှ် တှ်ေ အဝဵုဒပ်ပၞာန် ညးတံ ယအ်စှ်ေမံၚ် အရိုဟ်တ္ၚဲ တုဲ ပ္ဍဲသက္ကရာဇ် ၂၀၂၁ ဂိတုဖေဖဝ်ဝါရဳဂှ် ထ္ၜးဟိုတ် ကဵု ပေါဲရုဲမာဲတုဲ သီအဝဵုကီုရ။
ဟိုတ်ဂှ်ရ လညာတ်တၠအဝဵုပၞာန်တံဂှ် ကၠးမး မံၚ်ကီုရ။ ဍေံတံဟွံမွဲပၟိက်ကဵု ဒဳမဝ်ကရေဇြဳ ကေုာံ အခေါၚ်အရာသၠးပွး ညးဍုၚ်ကွာန်တံရ။ လတုဲ စပ်ကဵု ပရေၚ်ကမၠောန် တက်မံၚ်ကျာ ပရေၚ်ၜိုဟ်လလံဂှ် လေဝ် တဴတက်မံၚ် အရိုဟ်တ္ၚဲဂှ်လေဝ် ဍေံတံဟွံမွဲ ပၟိက်ရ။ သ္ကိုပ်ပၞာန်ဗၟာ ဖေက်အိုတ်ဂှ် စပ်ကဵုဒက် ပတန် ကၟိန်ဍုၚ်ဖေဝ်ဒရေဝ်ရ။ ယဝ်ရ ဒက်ပတန် ကၟိန်ဍုၚ် ဖေဝ်ဒရေဝ်ရောၚ်တှ်ေ အခေါၚ်အရာဒပ် ပၞာန်ဗၟာတံ ကလိဂွံ လဝ်တံဂှ် ဆောံလေၚ်အာဂှ် ဍေံတံ ဒှ်ဒဝိၚ် ဂၠိုၚ်အိုတ်ရ။ သ္ကိုပ် ပၞာန်ဗၟာတံဂှ် ဒၟာနူကဵု မိက်ဂွံ ထိၚ်လဝ်အဝဵုအာဏာ ပ္ဍဲကဵုသၟဝ်တဲ ဍေံတံဖအိုတ်တုဲ က္လေၚ်သီအဝဵု ပ္ဍဲကဵုသၞောတ်ဝ် ၂၀၀၈ ဍေံတံ မချူလဝ်ဂှ်ရ။
လညာတ် က္ဍိုပ်သ္ကိုပ်ဗော်အေန်အေဝ်ဒဳ
ပ္ဍဲကဵုအခိၚ် ပေါဲရုဲမာဲ ၂၀၁၅ ကီု ၂၀၂၀ ကီု အလုံညး ဍုၚ်ကွာန်ဂကူဗမာ တံဂှ် စုတ်မာဲကဵု ဗော်အေန်အေဝ်ဒဳ (NLD – National League for Democracy)ရ။ ညးဍုၚ်ကွာန်ကဵုမာဲတံဂှ်တှ်ေ စပ်ကဵုဍာ်ဒကေဝ် အလံၚ်အမာတ်ဗော် NLD တံဂှ် ညးတံ ဟွံရံၚ်ရ။ ညးတံ စုတ်ကဵုမာဲရ။ ပ္ဍဲကဵု အလုံဒေသ ဂကူဗၟာတံ နွံတန်တဴတံဂှ်မ္ဂး သွက်ညး ဍုၚ်ကွာန်တံ ဂွံစုတ်မာဲဂှ် နွံမံၚ် (၂) ဗော်ရ။ ဗော်အာ ဂၠံၚ်တရဴ ဒဳမဝ်ကရေဇြဳဂှ် ဒှ်ဗော် NLD တုဲ ဗော်ပၞာန် ဗၟာတံ ထံက်ဂလာန်ဂှ် ဒှ်ဗော် ကျခိုၚ်ယျေ (USDP) ရ။ လညာတ် ညးဍုၚ်ကွာန် ဂကူ ဗၟာဗွဲမဂၠိုၚ်တံဂှ် သောၚ်ကလးမံၚ်ရ။ ဒးမံၚ်ဒၟံၚ် သၟဝ်ပရေၚ်အုပ်ဓုပ် တၠအဝဵုပၞာန်တံဂှ် လအ်ကဵုစှ်ေသၞာံရ။ ညးတံဟွံမွဲ ပၟိက်ရ။ ဟိုတ်ဂှ်ရ နွံပၟိက်ကဵု ဂၠံၚ်တရဴ ဒဳမဝ်ကရေဇြဳ ကဵု ပရေၚ်သၠးပွးရ။ ဟိုတ်နူကဵု ဗော် NLD ဂွံအဝဵုတုဲ အခေါၚ်အရာဒဳမဝ်ကရေဇြဳ မံက်တိုန် ဗၞတ် ထေက်ကြိုက်ရ။ဍုၚ်ကွာန်တံလေဝ် တဴတက်တိုန် ရ။သွက်သၟတ်တံ အခေါၚ်အရာကမၠောန် အခေါၚ် အရာ ပရေၚ်ပညာခိုဟ်တိုန်တုဲ မၞိဟ်ဗွဲမ ဂၠိုၚ်တံဂှ် ညာတ်တိုန် အနာဂတ်ညးတံညိရ။ အခိၚ်ဂှ်တှေ် နကဵုက္ဍိုပ်သ္ကိုပ် ဗော်အေန်အေဝ်ဒဳ (အဓိက ဒဝ်အံၚ် သာန်သုကျဳ)တံဂှ် ဟီုဂး အရာညဳသၟဟ်ဂကူ (National Reconciliation) တုဲ ဂစာန်စန်ဒက် ဒပ် ပၞာန်ဗၟာတံ နွံကီုရ။ မွဲအခိၚ်ဓဝ် တက်ကျာကု ကောန်ဂကူကောန်ဍုၚ်အရၚ်တံတုဲ ဖန်ဇန် သွက်ဂွံ ဒက်ပတန်ပတိုန် ပရေၚ်ၜိုဟ်လလံရ။
ဆဂး နူကဵုအခိၚ် ဗော်အေန်အေဝ်ဒဳ ဂွံလဝ် အဝဵုတေံဂှ်ရ ပ္ဍဲကဵုညးတံဂှ်မ္ဂး စပ်ကဵု ဒက်ပတန်ကၟိန် ဍုၚ်ဖေဝ်ဒရေဝ်ဂှ် မုလေဝ် ဟွံကၠးမးရ။ စပ်ကဵု ဂွံကဵု အခေါၚ်အရာ ကောန်ဍုၚ်အရၚ်တံ သွက်ဂွံဒုၚ်လျိုၚ် အခေါၚ်အရာ ညးဍုၚ်ကွာန် ဂအုံဍောတ် (Minority Rights) တံဂှ် ဟီုဂးလဝ် ဟွံမွဲရ။ ပရေံအိုတ်ဂှ် ဟီုဂး အခေါၚ်အရာဒဳမဝ်ကရေဇြဳ ဟီုဂး အခေါၚ်အရာညး ဂမၠိုၚ်တုဲ သီုသ္ပဍဵုဍိုက် လတူကောန်ဍုၚ်အရၚ်တံရ။
လၟုဟ်ပၠန်လေဝ် ဟိုတ်နူကဵုပၞာန်တံ သီအဝဵု တုဲ က္ဍိုပ်သ္ကိုပ်ဗော်အေန်အေဝ်ဒဳတံ စိုပ်ကၠုၚ်တိဍာ် ဗၠးၜးတုဲ ကၠောန်ၜိုတ်မံၚ် ပၠန်ဂတးရပ်လွဟ်ကီု၊ က္ဍိုပ် သ္ကိုပ် တိတ်အာဍုၚ်သအာၚ် (ဗွဲမဂၠိုၚ် အမေရိကာန်) ကီု ပ္ဍဲကဵုညးတံဂှ်တှ်ေ စပ်ကဵု ဒက်ပတန် ကၟိန်ဍုၚ် ဖေဝ်ဒရေဝ်ဂှ် မုမူဝါဒ လေဝ် ဟွံမွဲကီုရ။
စပ်ကဵု အခန်ဗော်အေန်အေဝ်ဒဳကဵု ကံၚ်သဳ ပံၚ်ကောံဂကောံပၠန်ဂတး မကော်ဂး ကံၚ်သဳညဳ သၟဟ်အလုံကၟိန်ဍုၚ် (NUCC)ဂှ် ဒးလဴထ္ၜးစညိရ။ NUCC ဂှ် ဒက်ပတန်လဝ်ကဵု ညးစၞးက္ဍိုပ်သ္ကိုပ် နူကဵု ဗော်ကောန်ဍုၚ်အရၚ်ရပ်လွဟ်(EROs)၊ အမာတ်ဇၞး လဝ်မာဲ ၂၀၂၀၊ ဗော်ပရေၚ်ဍုၚ်ကွာန်၊ ဂကောံမဟာဇန်/ ဂကောံ ပၠန်ဂတး အခိၚ်တံကညၚ် ကေုာံ ကံၚ်သဳမသ္ပစၞးကဵု တွဵုရး/ ကောန်ဍုၚ်အရၚ် (Federal Units) တံရ။ ဂကောံပံၚ်ကောံ သွက်ပၠန် ဂတးဏံဂှ် စွံလဝ်တၚ်ရန်တၟအ် သွက်ဂွံပလီုကၠေံ သၞောတ်ဝ်တၠအဝဵုပၞာန်/ သၞောတ်ဝ် ၂၀၀၈ တုဲသွက် ဂွံဒက်ပတန်အာ ကၟိန်ဍုၚ် ဖေဝ်ဒရေဝ်ဒဳမဝ်ကရေဇြဳ ရောၚ် ဖျေံလဝ်သၞောတ်ဝ်ရ။
အခိၚ် ဒက်ပတန်ကၠုၚ် NUCC တၟိတၟိတေံဂှ် မ္ဂး နကဵုဗော် NLD ဂှ် ပါလုပ်ကၠုၚ် ပ္ဍဲကဵုသွာၚ် ဗော် ပရေၚ်ဍုၚ်ကွာန်တုဲ အမာတ်ညးတံ ဗွဲမဂၠိုၚ်ဂှ်လေဝ် ပါလုပ်ကၠုၚ် ပ္ဍဲကဵုသွာၚ် အမာတ်ဇၞးလဝ်မာဲကီုရ။ အခိၚ်ချူမံၚ် လိက်ကသုက်တုပ်စိုတ် ဖေဝ်ဒရေဝ် (Federal Democracy Charter) ၂ ကၞပ်ဂှ်လေဝ် နူကဵုညးတံ ပါလုပ်ကီုရ။ စဵုကဵု NUCC ကၠောန်ဗဒှ် သဘၚ်သဳကၠဳ ညးဍုၚ်ကွာန် အလန်ပထမ (ပထမ ကြိမ်ပြည်သူ့ ညီလာခံ – 1st People Assembly) ဂှ်လေဝ် နူကဵုဗော် NLD ပါလုပ် တိုန်စိုပ် သ္ပဒတန် လိက် ကသုက် (၂) ကၞပ်ဂှ်ရ။
ဆဂး လၟုဟ်မ္ဂး နကဵုဗော်အေန်အေဝ်ဒဳဂှ် ညံၚ်ရဴဟွံဆေၚ်စပ်ကဵု လိက်ကသုက် (၂)ဏံမံၚ်စံၚ် ဒၟံၚ်ရ။ ဟွံပါလုပ် ကတိုၚ်ကတိုၚ်ကၟဟ်ဟ်ရ။ လက္ကရဴဏံ NUCC ကော်ကောံဓရီု သဘၚ်သဳကၠဳညး ဍုၚ်ကွာန် အလန်ဒုတိယဂှ် ဗော်အေန်အေဝ်ဒဳတံဟွံ ပါလုပ်ရ။ပ္ဍဲကဵု အလဵုအသဳညဳသၟဟ် ကောန်ဂကူ (NUG) ဂှ် ရဲ NLD တံ က္ဍိုက်ပ်ကီုလေဝ် စပ်ကဵုအရာ ဓမံက် ရုပ်ရဴပၠန်ဂတးဂှ်ဟေၚ် ကဵုဖျုန်တုဲ အနာဂတ် ကၟိန်ဍုၚ်ဖေဝ်ဒရေဝ် သာ်လဵု ရောဂှ် ဟွံဟီုဂးရ။
စပ်ကဵု အကာဲအရာဏံဂှ် သွက်ကောန်ဍုၚ် အရၚ်တံ ဟွံပေၚ်စိုတ်တၟာဂလိုၚ်ရ။ ဗတိုက်သရိုဟ် ဖျေံ တၠအဝဵုပၞာန်တုဲ ဂတတေံ ပရေၚ်ဍုၚ်ကွာန် အာဗီု လဵုရောဂှ် ကောန်ဍုၚ်အရၚ်တံ ဟွံတီကၠးကီုရ။ နူကဵု ဘဝဒးဒုၚ်အုပ်ဓလီု တၠအဝဵုပၞာန် ဒးဒုၚ်အုပ်ဓလီုကဵု တၠအဝဵုဒဳမဝ်ကရေဇြဳပၠန်ဟာ သွက်ဂွံဒးဗစာကီုရ။
ဒပ်မဟာမိတ် (၃) ဂကောံ ဒေသသၟဝ်ကျာ (Northern Brotherhood Alliance)
အခိၚ်တေံ ကၠောန်သ္ပပေဲါတက်ကျာ ပရေၚ်ဍုၚ်ကွာန် စပ်ကဵု ‘သဘၚ်သဳကၠဳပၚ်လုၚ် ၂၁ ဗွဝ်ကၠံ‘ ဂှ်တှေ် ဂကောံရပ်လွဟ်ကောန်ဍုၚ် အရၚ်တံ ပါလုပ်တို်န်စိုပ် ဂၠိုၚ်ကဵု ဂကောံကီုလေဝ် ဂကောံဒးဒုၚ်ပဲါတးလဝ် (၃)ဂကောံဂှ်တှ်ေ ဒပ်ပၞာန် ရခေၚ် (Arakan Army), ဒပ်ပၞာန်ကဝ်က (MNDAA) ကဵု ဒပ်ပၞာန်ပလံၚ် (TNLA) မဒှ်ရ။ အဓိက ဒပ်ပၞာန် ဗၟာတံ ဒစဵုဒစး ညံၚ်ဟွံဂွံဘိက်ပၟိၚ် ဒပ်ပၞာန် (၃) ဒပ် ဏံရ။ အတိုၚ် ဒပ်ပၞာန်ဗၟာတံ ထ္ၜးဟိုတ်ဂှ်မ္ဂး ဂကောံရပ်လွဟ် ပိဂကောံဏံဂှ် ဒှ်ဂကောံဒက်ပတန် လဝ်တၟိရောၚ် ဂးရ။ ဟိုတ်နူကဵု ဂကောံရပ်လွဟ် ကောန်ဍုၚ်အရၚ်တြေံ ဟွံသေၚ်တုဲ ဟွံကဵုပါလုပ်ပ္ဍဲ ကဵုပေဲါတက်ကျာ သီုကဵုဒးဒုၚ် အထေၚ်ဍောတ် ကီုရ။
ဒပ်ပၞာန်(၃)ဒပ်ဏံဂှ် ညးတံ ဒးဒုၚ်အထေၚ် သောဲလဝ်ကဵု ဒပ်ပၞာန်ဗမာတံကီု ဟိုတ်နူကဵု ဟွံဒး ဒုၚ်ပၠောပ်အဝေါၚ် အရာပရေၚ်ဍုၚ်ကွာန်တံဂှ် ဒှ်အာ အခေါၚ်အရာခိုဟ် သွက်ဒပ် တံဏံရ။ အခိၚ်တေံ အဃောတက်မံၚ်ကျာ ပရေၚ်ၜိုဟ်လလံ အဃော ဒပ်ပၞာန်ကောန်ဍုၚ်အရၚ်တံ ဗွဲမဂၠိုၚ် ယှုက်ထုဲမံၚ်ကဵု လိက်ကသုက် NCA ကဵု ပေဲါတက်ကျာဂှ်တှေ် ဒပ်ပၞာန် (၃) ဒပ်ဏံ ပကောံမံၚ်ဒြဟတ်ရ။
ဒပ်ပၞာန်ရခေၚ်တံဂှ်တှေ် ညးတံ ဂွံကၠုၚ် တန်ဗတောန်၊ ဗတောန်ကၠုၚ် ကွတ်ပၞာန် ပ္ဍဲကဵု ဒပ် ပၞာန်ဗၠးၜးကချေၚ်(KIA)တုဲ ပကောံမံၚ်ဒြဟတ် သိုက်က်ရ။ ပ္ဍဲကဵု သၞာံ ၂၀၁၈ ဂှ် ဒပ်ပၞာန်အေအေတံ စတုဲ စဴအာ ဍုၚ်မိတိမ ညးတံတုဲ စတုဲ ဗတိုက်ရ။ အခိၚ်ဂှ်တှေ် ဒပ်ပၞာန်ဗၟာတံ ထေဲအိုတ်အစောန်ရ။ တိဍာ်ရခေၚ်ဟီုဂှ်တှ်ေ ဒပ်ပၞာန်အလဵုလေဝ် ဟွံကေၚ် စိုပ်မွဲလှ်ေ ရ။
ဟိုတ်ဒှ်သာ်ဂှ်ရ ဒပ်ပၞာန်ဗမာတံ ဆက်တုဲ ထပက်ပၞာန် ကုဒပ်ပၞာန်ရခေၚ် AA တံရ။ ဆဂးဂွံ ကေတ်ဇၞး ဗတိုက်သအးပတိတ်ထောံဂှ် ဟွံလောဲ သွာရ။ အခိၚ်တေံဂှ်မ္ဂး ဒပ်ပၞာန်ဗမာတံ စဴကၠုၚ်နူကဵု ဗတိုက် ဒပ်ပၞာန်ရခေၚ်အေအေတံ ဂှ်မ္ဂး နူကဵု ကောန်ဗော် အေန်အေဝ်ဒဳတံ ကဵုပ္ကဴထိုၚ်သး လတူ ကောန်ပၞာန်ဗၟာတံ တိတ်ကၠုၚ် ပ္ဍဲကဵုလိက်ပရိုၚ် အလဵု အသဳရ။ အဏံဂှ် ဖန်ဗဒှ်ကဵု ဒပ်ပၞာန်အေအေတံ သွက်ဂွံပခိုၚ်ပတိုန် ပခိုၚ်ဒြဟတ်တုဲ သၟတ်ညးတံ ဗွဲမဂၠိုၚ်ဂှ် လုပ်ကေတ်တာလျိုၚ် ပ္ဍဲပၞာန်ရ။ ကောန် ဍုၚ်ကောန်ကွာန်တံဂှ် ထံက်ပၚ်ကဵု ညးတံကီုရ။
ဒပ်ပၞာန် နွံကဵုဍာ်ဒကေဝ်ပေၚ်ၚ်မွဲဂှ် ဒပ်ပၞာန် ပလံၚ် TNLA ရ။ ကြဴနူကဵု ဗော်အေန်အေဝ်ဒဳကီု ဒပ် ပၞာန်ဗမာတံကီု ဟွံသ္ပစၟတ်သမ္တီ လတူဒပ်ပၞာန်ညးတံ တုဲ ဗက်ဂတာပ် ဒပ်ပၞာန်ဏံဂှ် ဇၞော်ပတိုန်ဒြဟတ် ညးတံ သိုက်က်ရ။ သၟတ် အပ္ဍဲကဵုဗွိုၚ်ညးတံ လုပ်ကၠုၚ်ဒပ်ပၞာန်ဗၠးၜးတုဲ TNLAဂှ်ကဵု ဘာပၞာန် အဆံၚ်ဆံၚ် စဵုကဵု ကဵုဘာသ္ကိုပ်ဒပ်တံ ချိုတ်တ် ပၠိုတ်တ်တုဲ ညံၚ်ဂွံဒှ် ဗီုပြၚ်ဒပ်မွဲဂှ် ဂစာန်ကၠုၚ်ရ။
ဒပ်ပၞာန်ကဝ်က (MNDAA) တံဂှ်တှေ် ကြဴနူကဵု ဒေံါပန်ပှေ်ာကဵု အလဵုအသဳအခိၚ်ကၠာ တေံတုဲဂှ် ဒပ်ပၞာန် ဗၟာတံ လုပ်သီကေတ်တိဍာ်ညးတံ ဗွဲမဂၠိုၚ်ဂၠၚ်ရ။ ဟိုတ်နူကဵု ဒပ်ပၞာန်ဗၟာတံ ဟွံမၚ်မွဲ ကတိပါၚ် လုပ်သီကေတ် ပ္ဍဲကဵုတိဍာ်ညးတံ ဗွဲမဂၠိုၚ် ဂှ်ရ လောန်ကၠုၚ်ဗၞတ် (၁၅) သၞာံပြၚ်ၚ်တေံဂှ် ဒပ်ပၞာန် ကဝ်ကတံ ပလီုကၠေံဒေံါပန်ပှော်တုဲ က္လေၚ်ပန်ညး သကအ်ကဵု ဒပ်ပၞာန်ဗၟာရ။
အတိုၚ်ဟီုလဝ် ဗွဲလတူတေံရ ဒပ်ပၞာန်ဗမာ တံဂှ်တှေ် စပ်ကဵု ဒပ်ပၞာန်တံဏံ ဂွံပါလုပ် ပ္ဍဲကဵု ပရေၚ်ၜိုဟ်လလံ ပ္ဍဲကဵုလက်ထက် အလဵုအသဳ အေန်အေဝ်ဒဳ ဂွံအဝဵုဂှ် ပဲါတး ကၠုၚ်တုဲ ရဲဒပ်တံဏံဂှ် ဂွံအခိၚ် ပကောံကၠုၚ် ဒြဟတ်လွဟ် လနက်ကီုရ။ လက္ကရဴအိုတ် ညးတံဒက်ကၠုၚ် ဂကောံမဟာမိတ် ကောဒေံ ဒေသသၟဝ်ကျာ(Northern Brotherhood Alliance)တုဲ ကဵုအရီုအဗၚ် ညးသကအ်ရ။ လက္ကရဴ အိုတ် ဂကောံ (၃) ဂကောံဏံ ဓမံက်ဏာ ပေဲါပၞာန် (၁၀၂၇)ဂှ် ဒယှ်တှ်တဴ ဗွဲမလောန်ရ။ နူကဵု ဒပ်ပၞာန်ပိ ဒပ်တံ လုပ်ဗတိုက် ပ္ဍဲကဵု သၟဝ်ကျာ တွဵုရးဍုၚ်သေံတုဲ သီဂွံဍုၚ်ပယျဵု ဂၠိၚ်ကဵုဍုၚ်တုဲ ထဍေၚ်ပတိတ်ထောံ ဝိုၚ်ဝေၚ်အန်လိုၚ် နူကဵုဍုၚ်ပယျဵုညးတံ ဗွဲမဂၠိုၚ်ဂၠၚ်ရ။ ညးတံသၟး သီထောံ ဗဒိုပ် ဗၞတ် (၃၀၀) ဗဒိုပ်တုဲ ဂွံဏာလွဟ်လနက် တၟာဂလိုၚ်ရ။ ဒပ်ပၞာန်ကဝ် ကတံဂှ် သီဂွံဏာ ဍုၚ်ဇၞော် ဗၞတ် (၅) ဍုၚ်တုဲ ဒပ်ပ လံၚ် (တအၚ်) တံဂှ် သီဂွံဏာ ဗၞတ် (၇) ဍုၚ်ကီုရ။ ဒပ်ပၞာန်ရခေၚ် (AA) တံလေဝ် သီဂွံ ဍုၚ်ရခေၚ် ၜိုတ် ကဝက်ရ။
အလဵုအသဳတွဵုရးကရေၚ်ဍာဲ
ပၠန်ဂတး အခိၚ်တ္ၚဲဏံဂှ်မ္ဂး ဂကောံပၠန်ဂတး ဗွဲမဂၠိုၚ်တံဂှ် သ္ပသဇိုၚ်ကဵု လိက်ကသုက်တၚ် တုပ်စိုတ် ဖေဝ်ဒရေဝ်ဒဳမဝ်ကရေဇြဳ (Federal Democracy Charters)တုဲ ဆက် မံၚ်တရဴအိုတ်ရ။ ၜိုန်ရ ဗော်အေန်အေဝ်ဒဳဂှ် ဟွံဒုၚ်လဝ်တဲ ဖေဝ်ဒရေဝ် ဒဳမဝ်ကရေဇြဳချာတာကီုလေဝ် အလဵုအသဳ အေန်ယူ ဂျဳ (NUG) ဂှ် ဒုၚ်လဝ်တဲတုဲ ဒုၚ်ပၠတရဴ ပကၚ်ရၚ် အာ အတိုၚ်လိက်ကသုက်ဝွံရ။ နူကဵု ဂကောံမဟာဇန် CSOs တံကီု နူကဵုဂကောံပၠန်ဂတးတံကညၚ်တံကီု ဒုၚ်တဲထံက် ဂလာန် လိက်ကသုက်ဝွံရ။ နူကဵု ကံၚ်သဳဖေဝ်ဒရေဝ်ယူနေတ် (Federal Unit) တွဵုရးကီု ကောန်ဂကူကောန်ဍုၚ်အရၚ် တံကီု ဒုၚ် လဝ်တဲ လိက်ကသုက်ဝွံရ။
အတိုၚ် လိက်ကသုက်မ္ဂး အဝဵုအာဏာတွဵု ရးတံဂှ် တန်တဴမံၚ်ကု ညးဍုၚ်ကွာန် ပ္ဍဲကဵုတွဵုရးတံဂှ် ရောၚ် ဟီုဂးလဝ်နွံရ။ အတိုၚ်လိက်ကသုက်ဂှ်မ္ဂး ညးဍုၚ်ကွာန်တွဵုရးတံဂှ် အခေါၚ်စကာ အဝဵုပိတန်နွံ တုဲ အခေါၚ်အရာဒက်ပတန်အလဵု အသဳတွဵုရး ကၠတ် ထဝ်တွဵုရး ကေုာံ အခေါၚ်ခၞံသၞောဝ် ပ္ဍဲကဵု တွဵုရးနွံရ။
ဟိုတ်ဂှ်ရ ကောန်ဍုၚ်အရၚ် ပ္ဍဲကဵုတွဵုရး ကရေၚ်ဍာဲ (ကရၚ်နီပြည်နယ်/ ကယားပြည်နယ်) ဂှ် ညးတံ ဖန်ဗဒှ် အခေါၚ်အရာတွဵုရးညးတံ ဗွဲတၟေၚ် နွံရ။ ပ္ဍဲကဵုတွဵုရးကရေၚ်ဍာဲဂှ် ဂကူကောန်ဍုၚ်အရၚ် နွံမံၚ် (၆) ဂကူရ။ ဒပ်ပၠန် ဂတးဂှ် နွံမံၚ် (၄) ဂကောံ ရ။ဂကောံတံဏံဂှ် ပံၚ်ကောံညး သကအ်တုဲ ဂွံက ကၠုၚ်တၚ်တုပ်စိုတ်ရ။ တၟေၚ်မွဲသာ်ဂှ် သၟတ်တံ နွံမံၚ် ပ္ဍဲဍုၚ်ကရေၚ်ဍာဲတံဂှ် ပံၚ်တောဲ ညးသကအ်တုဲ ဒက် ပတန်ကၠုၚ် ဒပ်စဵုဒၞာကောန်ဂကူ ကရေၚ်ဍာဲ (Karenni Nationalities Defense Force – KNDF) မာန်ကၠုၚ်ရ။
ဒပ်ပၠန်ဂတးသၟတ် KNDF ကီု ဒပ်ပၠန်ဂတး ကောန်ဍုၚ်အရၚ် ဗော်တြေံတံဂှ် ဗတိုက်အာ တၠအဝဵု ပၞာန်တံ တုဲဇၞးကၠုၚ် သီဂွံတိဍာ် ဗၞတ် (၉၀)တၟအ်ကၠံ ကီုရ။ သှ်ေမံၚ် ဆၜိုတ်ဍုၚ်ဇၞော် လွိုၚ်ကဝ် ဍုၚ်ဇၞော်မွဲ ဍုၚ်ဓဝ်ရ။ ကြဴနူကဵု ထိၚ်ဂွံတိဍာ် ဗွဲမဂၠိုၚ်ဂၠေၚ်ဝွံတုဲ နူကံၚ်ဇြဳ မချပ်ဂၞန်ရးဒေသကရေၚ်ဍာဲ (KSPP) တံ စတုဲ ဒက်ပတန်ကၠုၚ် အလဵုအသဳအခိၚ်အကြာ ကရေၚ်ဍာဲ (Interim Executive Council – IEC) ရ။ IEC ဂှ် ဒှ်ဥပမာခိုဟ် သွက်ဍုၚ်ဂမၠိုၚ်ရ။
အရာဒက်ပတန် ကၟိန်ဍုၚ်ဖေဝ်ဒရေဝ် ဟီုဂှ် စတုဲဒ က်ပတန်နူကဵုသၟဝ်ဂှ် ခိုဟ်အိုတ်ရောၚ်။ ဟိုတ်ဂှ်ရ တွဵုရးညးကဵုညး ပရေၚ်အုပ်ဓုပ်ညးကဵုညး ဒက်တုဲ က္လေၚ်ပံၚ်တောဲ ညးသကအ် လတူတေံမ္ဂး စိုပ်တရဴအိုတ်ရောၚ်။
ကၟိန်ဍုၚ် သာ်လဵု ဒက်ပတန် ညးသကအ်ရော
လၟုဟ်မ္ဂး သွက်ဂွံဒက်ပတန်အာ ကၟိန်ဍုၚ် သာ်လဵု ရောဂှ် လညာတ် အကြာကောန်ဍုၚ်အရၚ် တံကီု ရဲလပါ် ဒဳမဝ်ကရေဇြဳ ဗီုမန်အေန်အေဝ်ဒဳတံဂှ် လညာတ် တၞဟ်ခြာ ညးသကအ် နွံရ။ အတိုၚ်ဟီု လဝ်လတူတေံရ လပါ်ဒပ်ပၞာန်ဗၟာတံဂှ် စပ်ကဵု အခေါၚ်အရာဒဳမဝ်ကရေဇြဳကီု အခေါၚ်အရာဖေဝ်ဒ ရေဝ်ကီု မုလေဝ် ဍေံတံ ဟွံဒုၚ်တဲရ။
လပါ်ကောန်ဍုၚ်အရၚ်တံ ညာတ်ကေတ်ဂှ် တှ်ေ စပ်ကဵုအရာ ဒက်ပတန် ကၟိန်ဍုၚ်ဖေဝ်ဒရေဝ် မွဲမွဲဂှ် ဍုၚ်မပါလုပ် ဖေဝ်ဒရေဝ်ယူနေတ် (Federal Unit) တံဂှ် နကဵုဆန္ဒဇကု ပါလုပ်ကၠုၚ် (Coming Together) တုဲ ပံၚ်တောဲအာ နဒဒှ် ကၟိန်ဍုၚ်မွဲရောၚ်။ အဝဵုအာဏာကၟိန်ဍုၚ်ဏံဂှ် တန်တဴနူကဵု ကောန်ဍုၚ် ကောန်ကွာန် ပ္ဍဲကဵုတွဵုရးတံ တုဲတုဲရောၚ်။ မ္ၚးနူကဵု ဒပ်ပၞာန်ရခေၚ်တံတုဲ ကောန်ဍုၚ်အရၚ်တၞဟ်ဟ် ဒပ်ပၞာန် တၞဟ်ဟ်တံ စှေ်မံၚ်စိုတ်ရောင်။
ဒပ်ပၞာန်ရခေၚ်ဂှ်တှေ် ဖျေံလဝ်ဂၠံၚ်တရဴ သၠုၚ်နူကဵုဖေဝ်ဒရေဝ် ဟီုဂးတိုန် ညးတံ ဒးဂွံ အခေါၚ် ဟွံသဝ်နူကဵု ‘ဂန်ဖေတ်ဒရေယှေန်‘ (Confederation) ရောၚ် ဂးတဴ သာ် ဂှ်ရ။ ဥပမာ – ညးတံ ပတန်ကေတ် ဍုၚ်ညးတံ သၠးပွးတုဲ က္လေၚ်ပံၚ်ကောံညးသကအ် နကဵုဗီုပြၚ် ကၟိန်ဍုၚ်ယူ ရပ်တေံရောၚ်။
အပ္ဍဲကဵုဏံမ္ဂး အရာဒက်ပတန်ကၟိန်ဍုၚ်ဂှ် အာဗီုလဵုရော။ စပ်ကဵုလညာတ် ဒက်ပတန်ကၟိန်ဍုၚ် ဂှ် လညာတ်ဒှ်အာ ပိသာ်ရ။ ဒြဟတ် ဒဳမဝ်ကရေဇြဳ လ္ၚဵုတံဂှ် ဟွံဒုၚ်တဲ ကၟိန်ဍုၚ်ဖေဝ်ဒရေဝ်ဏီရ။ မိက်ဂွံ အာမံၚ် ဗီုပြၚ် ဗဟဵုထိၚ်ဒဝ်အဝဵုဏီဖိုဟ်တုဲ ဗော်မွဲမွဲဂှ် ရန်လဝ် မိက်ဂွံထိၚ်မံၚ်အဝဵုဖိုဟ်ဏီ။ ဆဂး ကောန်ဍုၚ်အရၚ်တံ ဗွဲမဂၠိုၚ် ဟွံပါ်တိတ်နူကဵု ကၟိန် ဍုၚ်မွဲသာ် သွက်ဂွံပတန်အာ ကၟိန်ဍုၚ်ဖေဝ်ဒရေဝ်ရ။ ဆဂး ဗီုဂကူရခေၚ် ဂကူဝတံဂှ် ညးတံ နွံပၟိက် အဆံၚ်ဍုၚ် သၠးပွးတုဲ က္လေၚ်ပံၚ်မံၚ်ရ။ ဒၟာနူကဵု လညာတ်ဏံ ပြးဇးမံၚ်တုဲ ၜိုန်ရ ဂကောံပၠန်ဂတးတံ ဗတိုက်ဖျေံတၠအဝဵုပၞာန်ကၠာလေဝ် ပြသၞာဒက်ပတန် ကၟိန်ဍုၚ်ဂှ် ဆက်သှေ်မံၚ်ဏီရောၚ် ပတိုန် ထ္ၜးဏာ ရ ။